“Anti-köçkün” ritorikası və gerçəklər – paytaxtdakı sıxlığı 74 rayonun “köçkünlər”i yaradır

Bu söhbət (qaçqın-köçkün məsələsi) gərək yenidən açılmayaydı. Çünki olub-bitmiş, çeynənib çürümüş, arxivə gömülmüşdü. Bu xüsusda iddialara zamanında çox tutarlı cavablar verilib. Belə çıxır ki, bəzi xüsusilə kütbeyin və qərəzli adamlar üçün təkrara ehtiyac var. Çünki bir məsuliyyətis qadın bu mövzuda “od püskürüb”, yüzlərlə miskin isə ona qoşulub, palçıq püskürür.

Məsələ belədir: bir ara Qarabağın işğal altında olan rayonlarının əhalisinin bir hissəsinin paytaxtda – tələbə və fəhlə yataqxanalarında, uşaq bağçalarında, köhnə sanatoriyaların korpuslarında, vaqonlarda, eləcə də şəxsi evlərdə məskunlaşması insanlara müəyyən problemlər yaradırdı. Onların cüzi bir hissəsinin kiminsə şəxsi evinə zorla girməsi ciddi haqsızlıq idi, amma hökumət bununla bağlı tədbirlər görmədi (intihar aktlarının intensivləşəcəyi üzündən), nəticədə uzun illər növbə gözləməklə mənzil sahibi olmuş şəxslərin hüququ pozuldu. Bu cür adamları heç kimi müdafiə etmir, etməməlidir və edə bilməz.

Belə adamların hərəkətlərindən zərər çəkənlərin içində özü köçkün rayonundan olan, həyat yoldaşı və övladları yaşadıqları kəndi son anda tərk etmiş bir qohum da vardı. O, uzun illər növbə gözləyib ev almışdı, ailəsini yanına gətirəcəyi ayda isə köçkünlüyün dadını ilk duyan şəhərlərdən birinin zorba sakini onun evinə girmişdi. Təxminən 10 ildən sonra onları zəbt etdikləri evdən çıxarmaq mümkün oldu. Amma bu cür başqaları da vardı.

Köçkün ailənin ev yiyəsindən pul tələb etdiyini göstərən videonun yayılması ilə anlaşılır ki, belələri hələ də var. Dövlət birmənalı olaraq haqq-ədaləti bərpa etməlidir. Bu söhbət üzərində populist çıxışlar edən, video paylaşan, özünü xalq dərdi çəkirmiş kimi göstərən şəxslər isə dillərini qarınlarına qoymalıdırlar. Bu, onların həll edəcəyi bir şey deyil. Dövlət var, qanunlar var.

Ancaq görünür ki, bəziləri cəmiyyət arasında nifrət toxumu səpməyin, ayrıca götürülmüş insan qruplarına qarşı aqressiv çağırışlar etməyin cinayət məsuliyyəti daşıdığını anlamırlar. Ksenofobiya heç də yalnız başqa bir millətə qarşı yönəlmiş bəd əməl deyil. Eyni zamanda yaş, cins, peşə, region ümumiləşdirilməsi ilə hədəfə alınan insan qruplarına qarşı tutulan mövqe də ksenofobiyadır. Köçkünləri hədəfə alaraq emosional çıxışı ilə xal yığmağa çalışan Səidə Bakirqızı adlı jurnalistə kimsə bunu başa salsın.

Onu da deyək ki, “paytaxtı qaçqın-köçkünlər bu günə qoydu” iddiası əvvəlcədən saxta söhbət idi, bu iddiaların altında sağlam zəmin heç vaxt olmayıb.

Adi bir misal: hələ beş il, on il öncə də 3-7 günlük bayram tətili günlərində Bakı boşalırdı, yollarda tıxac olmurdu, küçələrdə insan seli müşahidə olunmurdu. (Əslində, indi də elədir). Niyə? Ona görə ki, ölkəmizin A.-dan Z-yə qədər olan 74 şəhər və rayonundan Bakıya iş dalınca gəlib məskunlaşmış yüz minlərlə şəxs ailə-uşaqları ilə birlikdə öz doğmalarının yanına gedirdi (hələ ən azı yarısı da getmirdi). Bakıda getməyə yerləri olmayan köhnə bakılılar, ermənistanlı qaçqınlar, qarabağlı köçkünlər qalırdı. Və şəhər boş görünürdü.

Bu, o anlama gəlir ki, paytaxtdakı sıxlığı Qarabağın işğal edilmiş rayonlarının əhalisi yox, ölkənin işğal altında olmayan rayonlarının Bakıya yerləşmiş əhalisi yaradır. Çünki onlar lap çoxdurlar. Söhbət 74 şəhər-rayonun “köçkün”lərindən, Bakıya köçmüşlərindən gedir.

Məsələnin iki ciddi məqamı var. 1993-cü ildə Qarabağdan didərgin düşmüş əhalinin sayı 500 minə çatmırdı. Biz Ermənistan respublikasından deportasiya edilmiş 200 mindən çox insanın sayını da onların üstünə gəlir, yuvarlaqlaşdırır, “1 milyon qaçqınımız var” deyirdik, amma rayonlar üzrə statistika ilə danışsaq, bu rəqəm 700 min civarında idi. (Aradan keçən 32 ildə Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgəsinin rayonlarının əhalisi artaraq 783 min olub).

  Köçkünlər bu çadır şəhərciklərində yerləşdirilmiişdi

İkinci məqam odur ki, işğal olunmuş rayonların əhalisinin böyük əksəriyyəti heç də əvvəlcədən Bakıda məskunlaşmamışdı. Məsələn, Füzuli rayonunun ərazisinin yarısı – Horadiz şəhəri və ən iri kəndlərinin (Böyük Bəhmənli, Arayatılı, Yağlıvənd, Kərimbəyli, Əhmədbəyli və s.) əhalisi elə o vaxtdan öz dədə-baba yurdlarında yaşayır. Bu, təxminən 35-40 min adam deməkdir. Bundan başqa, bu rayonda köçkünlər üçün 18 qəsəbə (Qayıdış, Zobucuq, Örənqala qəsəbələri) salınıb və hərəsində azı 2-3 min adam yaşayır. Bu da təxminən 40 min adam deməkdir. Füzulinin ümumi əhalisi isə 90-100 min arasında idi. Demək, Gəncə, Sumqayıt. şİrvan şəhərlərində və Beyləqan, İmişli, Saatlı rayonlarunda məskunlaşan rayon camaatını da nəzərə alsaq, Füzulidən olub Bakıda məskunlaşan köçkünlərin sayı 20 mindən artıq olmazdı.

 Şəhərə çevrilmiş Quzanlı qəsəbəsi

Ağdam camaatının böyük əksəriyyəti də rayonun işğal olunmamış ərazilərində yaşayırdılar. Məhz onlar sovet dövründə ortaboylu kəndlərdən biri olan Quzanlını şəhərə döndəriblərlər. Bərdənin az qala yarısı ağdamlılardır. Mingəçevirdə, Yevlaxda, yaxın rayonlarda, eləcə də köçkün şəhərciklərində, ölkənin başqa şəhər və qəsəbələrində də minlərlə ağdamlı özümə yuva qurub, heç də hamılıqla Bakıya axışmayıblar. Xarici ölkələrə köçən ağdamlılar da minlərlədir.

Laçınlılar əsasən Ağcabədidə, Taxtakörpüdə və digər kəndlərdə məskən salıblar. Kəlbəcərlilər daha çox Gəncədə, Göygöldə, Ağcakənddə və onun kəndlərində (keçmiş Şaumyan kənd rayonundan köçmüş ermənilərin evlərində) yaşayırlar.

Cəbrayıl əhalisinin az bir qismi Cocuq Mərcanlıda yaşayır, böyük əksəriyyəti isə hələ də Biləsuvar-İmişli rayonlarının ərazisindəki köçkün düşərgəsində yerləşiblər. Hazırda orada böyük qəsəbələr mövcuddur.

Qubadlı camaatı isə hələ sovet dövründən Sumqayıtda təmərküzləşib. Zəngilanlılar da azı 40 şəhər və rayona səpələniblər. Xocavəndlilərin Ağcabədidə böyük qəsəbələri var.

  Köçkünlər üçün salınmış fin qəsəbələrindən biri

Yəni Qarabağın işğal olunmuş rayonlarının əhalisinin əksəriyyəti əvvəldən Bakıya gəlməmişdi. “Qaçqınlar Bakını basıb” ifadəsi kökündən yanlış idi. Yuxarıda yazdığım kimi, başqa rayonlardan olan və Bakıda özlərinə ev-eşik quranlar qat-qat çoxdur. Diricə, bütün əhalisi ilə birlikdə Bakıya, Sumqayıta köçən kəndlər var. Hər kənd-kəsəkdə minlərlə elə ailə var ki, altı övladın biri ata yurdunda qalıb, beşi isə paytaxta yerləşib. Hamısının işi-gücü buradadır.

Ümumiyyətlə, bu, qlobal urbanizasiya prosesidir. Qaçılmazdır.

Ona görə də qlobal urbanizasiya prosesinin ağırlığını 30-40 min (lap olsun 100 min) qarabağlı köçkünün üzərinə yükləmək həm mənasız işdir, həm də problemin qıfılının açarını başqa yerdə axtarmaqdır.

Şükür ki, uzun illər anti-köçkün demaqogiyası ilə özlərinə xal yığanların bu arqumenti əllərindən alınır: az qala hər həftə paytaxtda, digər şəhərlərdə olduqca pis şəraitdə məskunlaşmış yüzlərlə insan öz dədə-baba yurdlarına qayyarılər. Bu dövlətin apardığı prosesdir və davam edəcək. Nə demaqoqların çağırışı ilə, nə də öz təşəbbüsü ilə heç kəs gedib Qarabağda özünə yurd sala bilməz. Amma maraqlıdır, görək, “böyük qayıdış” başa çatandan sonra demaqoqlar Bakıdakı sıxlığa, tıxaclara nə deyəcəklər.

Söz yox, iri şəhərlərdə özünə yaxşı ev-eşik, iş-güc qurmuş şəxslər elə Bakıda, Gəncədə, Sumqayıtda, Şirvanda, Mingəçevirdə də qalacaqlar. Onlar da A.-dan Z.-yə qədər olan rayonlardakı həmvətənlərimiz kimi qlobal urbanizasiya prosesinin tələblərinə tabe olacaqlar.

Uzun sözün kəsəsi, paytaxtın problemlərinin həll etməyin yolu “başqa rayonlardan gələnlər geri qayıtsın” tələbinə müsbət cavab verilməsində deyil. Ölkənin digər şəhərləri inkişaf etdirilməlidir, işğaldan azad olunan yerlərdə iri şəhərlər tikilməlidir və orada elə bir şərait yaradılmalıdır ki, mənzilə, gəlirli işə ehtiyacı olan şəxslər harada doğulmalarından asılı olmayaraq, oralara köçməkdə maraqlı olsunlar və heç də hamı Xəzər dənizindəki ən böyük yarımadaya yığışmasın.

“Anti-köçkün” ritorikasına dəm verənlər isə ağıllı olsunlar. Bu söhbət bağlanıb artıq, təxribat üçün yararlı deyil.

P.S. Paytaxtdakı “bütün rayonlular” öz doğulduqları yerə qayıtsalar, Bakı ortabab rayon mərkəzlərindən birinə oxşayar, meqapolis olmaz.

Xalid KAZIMLI