Ölkədə əhali artımı – nə Avropa, nə Afrika…

Demoqrafik vəziyyətin indiki tempi gələcək nəsilləri bir sıra problemlərlə üz-üzə qoya bilər

Demoqrafiya təkcə əhalinin sayının hesablanması ilə məhdudlaşmır: cəmiyyətin gələcəyini müəyyənləşdirən, dövlət siyasətini istiqamətləndirən və milli təhlükəsizlikdən tutmuş təhsil, səhiyyə, sosial rifah və iqtisadi inkişafadək bütün sahələrə təsir göstərən əsas göstəricidir. Bu səbəbdən hər bir ölkə üçün demoqrafik vəziyyət strateji əhəmiyyət daşıyır.

Azərbaycan da bu proseslərin mərkəzindədir. Əhalinin artımı, yaş strukturu, doğum və ölüm göstəriciləri, nikah və boşanma tendensiyaları, miqrasiya axınları və qohum nikahları kimi məsələlər gələcəyimizi müəyyənləşdirir.

Ümumiyyətlə, dünyada demoqrafik mənzərə ciddi dəyişikliklərə məruz qalır. Avropa və Şimali Amerikada doğum səviyyəsi əhali artımını təmin edə bilmir. Məsələn, bir çox Qərb ölkələrində qadın başına düşən uşaq sayı 1,2-1,5 arasında dəyişir ki, bu da əhalinin sabit qalması üçün lazım olan 2,1 səviyyəsindən çox aşağıdır. Bu vəziyyət yaşlı əhalinin çoxalmasına, pensiya sisteminin çöküş təhlükəsinə və əmək qüvvəsinin azalmasına gətirib çıxarır.

Əksinə, Afrika və Asiyanın bəzi ölkələrində doğum səviyyəsi çox yüksəkdir. Nigeriyada qadın başına 6 uşaq düşür. Bu, əhalinin sürətli artımına səbəb olsa da, eyni zamanda işsizlik, yoxsulluq, ərzaq və su çatışmazlığı kimi sosial problemləri kəskinləşdirir.

Azərbaycan bu iki tendensiyanın arasında bir mövqedədir: doğum göstəriciləri nə Avropa qədər aşağı, nə də Afrika qədər yüksəkdir. Amma bu tarazlığın saxlanılması üçün dövlət siyasəti və ictimai dəyərlər arasında uyğunluq vacibdir.

Son illərin statistikasına əsasən, Azərbaycan əhalisi artmaqda davam edir və artıq 10,5 milyonu ötüb. Lakin bu artım əvvəlki onilliklərlə müqayisədə daha zəifdir. Əgər 1980-ci illərdə hər ailədə orta hesabla 4-5 uşaq dünyaya gəlirdisə, bu gün şəhərlərdə ailələrin çoxu 1-2 uşaqla kifayətlənir. Bunun əsas səbəbləri arasında iqtisadi çətinliklər, mənzil problemləri, gənclərin karyeraya üstünlük verməsi, qadınların iş həyatına daha çox qoşulması, ailə dəyərlərinə baxışların dəyişməsi var.

Bundan başqa, əhalinin yaş strukturu da dəyişir. Gənclərin sayı çox olsa da, orta yaş yavaş-yavaş yüksəlir. Bu isə yaxın 20-30 ildə yaşlı əhalinin sayının artacağına işarədir.

Azərbaycanın bəzi bölgələrində hələ də qohum nikahları geniş yayılıb. Bu, həm ənənəvi təsəvvürlər, həm də qohum ailələr arasında iqtisadi maraqların qorunması ilə bağlıdır. Lakin tibbi baxımdan bu nikahların ciddi fəsadları var. Genetik mutasiyaların eyni ailədə toplanması nəticəsində anadangəlmə xəstəliklər, fiziki və əqli gerilik riski artır. Məsələn, həkimlərin məlumatına görə, qohum nikahlarından doğulan uşaqlarda xəstəlik riski qohum olmayan nikahlardan 5-6 dəfə çox ola bilər. Bu həm ailələr, həm də səhiyyə sistemi üçün ağır nəticələr doğurur. Mütəxəssislər bildirir ki, bu səbəbdən maarifləndirmə işləri daha da gücləndirilməlidir. Məktəblərdə, universitetlərdə, kütləvi informasiya vasitələrində bu mövzuya dair maarif proqramlarının keçirilməsi zəruridir.

Son illər Azərbaycanda nikahdan kənar doğulan uşaqların sayında artım müşahidə edilir. Bu hal Qərb cəmiyyətlərində çoxdan normallaşsa da, bizim ənənəvi cəmiyyətimizdə hələ də mübahisələrə səbəb olur. Sosioloqlar qeyd edir ki, bunun bir neçə səbəbi var – gənclərin evlilik institutuna daha az önəm verməsi, miqrasiya prosesləri nəticəsində qadın və kişilərin fərqli ölkələrdə yaşaması, ailədaxili konfliktlər və boşanmalar, cəmiyyətin dəyişən dəyərləri. Bu vəziyyət uşaqların sosial statusu ilə bağlı problemlər yarada bilər. Ona görə də dövlətin həm hüquqi müstəvidə, həm də sosial inteqrasiya sahəsində əlavə addımlar atması vacibdir.

Son on ildə Azərbaycanda boşanma göstəriciləri də kəskin artıb. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, boşanmaların sayı bəzən yeni qurulan nikahların 30-35 faizinə qədər yüksəlir.

Bunun səbəbləri çoxşaxəlidir. Onlardan ən əsasları iqtisadi sıxıntılar, mənzil və iş problemləri, xaricə miqrasiya, ailədaxili zorakılıq və ya psixoloji uyğunsuzluq, sosial şəbəkələrin təsiri ilə yaranan yeni münasibət modelləridir.

O da məlumdur ki, boşanmaların çoxalması doğum səviyyəsinə birbaşa təsir göstərir, çünki dağılmış ailələrdə uşaqların sayı adətən az olur. Bundan əlavə, boşanmış ailələrin uşaqları psixoloji cəhətdən daha çox çətinliklərlə üzləşirlər.

Sosioloqlar qeyd edir ki, Azərbaycanın demoqrafiyasına təsir edən mühüm faktorlardan biri də miqrasiyadır. Xüsusilə gənclərin təhsil və iş üçün xaricə köçməsi əhali artımını zəiflədir. Bir tərəfdən bu, ölkəyə yeni bilik və təcrübə gətirmək potensialına malikdir, digər tərəfdən isə “beyin axını” problemi yaradır.

Müharibədən sonra işğaldan azad edilmiş ərazilərə qayıdış isə əksinə, əhali xəritəsini dəyişdirə bilər. Qarabağa və Şərqi Zəngəzura köçürülən insanlar həm bölgələrin canlanmasına, həm də ümumi demoqrafik sabitliyə müsbət təsir göstərə bilər.

Demoqrafiya ilə gender bərabərliyi arasında sıx əlaqə var. Əgər qadınlar iş və ailə həyatı arasında seçim etməyə məcbur qalırsa, doğum səviyyəsi azalır. Əksinə, qadınlara iş yerlərində sosial güzəştlər, uşaq bağçaları, doğuşdan sonra işə qayıtmaq üçün dəstək verildikdə, doğum göstəriciləri yüksəlir.

Hazırladı: Xalidə Gəray